ПАЎСТАНЦКАЯ КАНСТЫТУЦЫЯ МІЦКЕВІЧА Й ЯСІНСКАГА 25 сакавіка 1833 году. 190 гадоў таму. Парыж. “Таварыства літоўскіх і рускіх зямель” ладзіць урачыстае сьвяткаваньне ўгодкаў паўстаньня 1831 году. Пра гэтае мерапрыемства Беларускія дасьледчыкі (прыкладам, Дзьмітры Матвейчык) згадвалі не аднойчы. Згадвалі яны і пра тое, што “пасля гэтага паседжаньня Адам Міцкевіч – геніяльны паэта і ўдзельнік усіх тагачасных Беларускіх імпрэзаў, у газэце “Польскi пiлiгрым” зьмясцiў свой артыкул пад назвай: “Пра паседжанне Таварыства Лiтоўскага i Рускiх Зямель i пра канстытуцыю паўстанцаў”. Што ж гэта быў за артыкул? Што ж гэта была за канстытуцыя? Адказ на пастаўленыя пытаньні істотны для мяне зь некалькіх прычынаў: 1. Публікацыя Міцкевіча дае нам адказ на такое раптам надзённае сёньня пытаньне пра нашае нацыянальнае прымірэньне. Яна падае пляцформу, на якой гэтае прымірэньне мусіць паўстаць. Усё іншае, як па мне, марнасьць марнасьцяў. 2. Пададзеныя Міцкевічам артыкулы паўстанцкай канстытуцыі праўдападобна былі вядомыя Кастусю Каліноўскаму. Магчыма яны сталіся аднэй з цаглінаў у падмурку ягоных рэвалюцыйных паглядаў і гэта трэба яшчэ дасьледваць. 3. Публікацыя Міцкевіча чарговае выразнае сьведчаньне ягонага ліцьвінскага (Беларускага) патрыятызму. Пашукаўшы і не знайшоўшы Беларускіх перакладаў Міцкевічавага артыкулу я пастараўся, як мог, зрабіць гэты пераклад, хаця тут проза, а не паэзія, а яе, прозу, мне перакладаць цяжэй. Гэткім чынам: Адам Міцкевіч ПАЎСТАНЦКАЯ КАНСТЫТУЦЫЯ МІЦКЕВІЧА Й ЯСІНСКАГА ПРА ПАСЕДЖАНЬНЕ ТАВАРЫСТВА ЗЯМЕЛЬ РУСКІХ І ПРА КАНСТЫТУЦЫЮ ПАЎСТАНЦАЎ. (5 красавіка 1833 г.) 25 сакавіка Таварыства Літвы і Рускіх зямель адзначыла ўрачыстым сходам гадавіну паўстаньня ў Літве, Валыні, Падольлі і Ўкраіне. Адкрыў сустрэчу гэнэрал Лафайет. [Цэзар Плятэр выступіў ад імя Таварыства, прэзыдэнтам якога ён зьяўляецца; затым Уладыслаў Плятэр праінфармаваў сабраную аўдыторыю пра сталы рост сімпатыяў ангельскага народу да нашай справы, і, як доказ гэтай сімпатыі, падаў вялізнага скрутку пэтыцыю, у якім, як кажуць, было сто тысячаў подпісаў. Па чарзе выступілі грамадзянін Жульен (дэ Пары), паэт Леметр і дырэктар бізнес-школы Бланкі. Гэнэрал Лафайет закрыў песеджаньне кароткай прамовай, поўнай замілаваньня і той высакароднай прастаты, зь якой павінны прамаўляць усе аратары на публічных сходах. На цырымоніі прысутнічала значная колькасьць ангельцаў і пранцузаў. Мы бачылі, між іншым, дэпутата Адылона Баро, месье Манталамбера Пэра Пранцыі, прафесара Лермінье і інш.] (*). (*) У папярэдніх выданьнях лістоў Міцкевіча, увесь уступ [ ] быў прапушчаны. Грамадзянін Жульен, адзін з тых, хто прамаўляў у гэты вечар, наш стары сябра, аўтар “Жыцьця Касьцюшкі” і розных артыкулаў ды выступаў пра Польшчу. Шкада, што нашу справу ён заўсёды разглядае з чужога, пранцузскага пункту гледжаньня. Ён называе наш народ пакутнікам канстытуцыйнага прынцыпу (martyr du principe constitutionnel). Што ж гэта за прынцыпы? якая канстытуцыя? Гэта асабліва здзівіла ліцьвінаў, якія і надалей ніякай канстытуцыі ня мелі, а кангрэсовай канстытуцыі ніякага значэньня не надавалі. Яшчэ больш ліцьвінаў зьдзівіла тое, што некаторыя зь іхных суайчыньнікаў, здаецца, падзялялі погляды грамадзяніна Жульена. Праўда, у Літве, Валыні, Падольлі і Ўкраіне жывыя перажыткі старых польскіх канстытуцый; ёсць памяткі Канстытуцыі 3-га траўня: але гэтыя памяткі, як зярняткі, якія прарастаюць і растуць некалькі дзясяткаў гадоў у сэрцах сваіх суайчыньнікаў, напэўна, прынясуць плён зусім іншы, чым усе хартыі й статуты нам знаёмыя. Не будзем называць нашае мінулае канстытуцыйным, каб яно не выглядала падобным да больш энергічнага стану Пранцыі і Ангельшчыны. Столькі награшылі урады ў імя канстытуцыі, што гэтае слова стала ўжо пагардлівым, і народам цяжка зь ім зьмірыцца. Толькі падумайце, як паступіў у нашым выпадку канстытуцыйны ангельскі ўрад, як паступіла канстытуцыйная пранцузская палата. Калі ў Літве і на рускіх землях падчас паўстаньня і была канстытуцыя, то вельмі арыгінальная, вельмі адрозная ад усіх, што публікаваліся дагэтуль. Працытуем некаторыя артыкулы гэтай паўстанцкай канстытуцыі. Мы прачыталі іх не ў хартыях і кнігах, а там, дзе трэба шукаць усе законы, якія будуць дзейнічаць у будучыні: у сэрцах людзей, у патрэбах часу. Вось артыкулы: Артыкул 1. Маскаля, які служыць Мікалаю, трэба забіваць, лавіць і спаганяць як мага далей. Артыкул 2. Паміж паўстанцамі і Мікалам няма ніякіх умоваў, дамоваў, канвэнцыяў, пагадненьняў пра замірэньні, перапісак і г.д. Артыкул 3. Кожнага шпега, кожнага расейскага чыноўніка, які прыгнятаў палякаў, кожнага паляка, выкрытага ў тым, што ён прыхільнік Расеі, лавіць, садзіць і экзэкутаваць. Заканчэньне гл. ніжэй. У Камэнтарах.